Nghệ Thuật Bố Cục và Khuôn Hình - 15

Về nguyên tắc thì thuật ngữ “bố cục" chỉ áp đụng đối với các hình ảnh cố định (tranh giá vẽ, hình vẽ nghệ thuật hay tranh truyện, ảnh chụp..v.v...). Nó gợi ra các hình thể không vận động, tĩnh, chắc chắn trong khuôn hình của hình ảnh. Đến nỗi mà đôi khi chúng ta khó mà nghĩ rằng một bố cục cũng có thể có nhịp điệu hay được điều chỉnh theo nhịp như là sự biến chuyển của một khúc nhạc.

Những hình ảnh có nhịp điệu bên trong thì lại rất nhiều và những hài hòa về nhịp điệu mà ta có thể tưởng tượng trong một bố cục hình ảnh (đồ họa, nhiếp ảnh .v.v...) là vô số, ngay cả khi mục đích theo đuổi cuối cùng là đồng nhất: tức là đặt ra cho ánh mắt ta một vài nhịp điệu nào đó để xem, khá đều đặn hay nhấn lệch, khá hài hòa hay lủng củng.

Vả lại, ta cũng thấy rằng có một số mưu mẹo khéo léo trong bố cục, như là phương pháp đặt một vài đường của bố cục xoay về một hướng (xem chương 5) có xu hướng tạo nhịp điệu cho hình ảnh. Nhưng những đường này, mà vai trò của chúng là làm khung kín đáo cho bố cục, hiếm khi xuất hiện trước mắt khán giả, vậy mà ngược lại, một bố cục có nhịp điệu rõ ràng sẽ được thể hiện dưới dạng một vở “opéra” của các dấu hiệu, các đường hay các hình thể nhịp điệu sẽ bắt mắt người xem ngay từ cái nhìn ban đầu.

Thực hành

So với hình tượng của một bố cục âm nhạc mà nhịp điệu của nó sinh ra từ sự lặp đi lặp lại các âm thanh và từ sự trở đi trở lại đều đặn, lúc mạnh lúc yếu, thì nhịp điệu của một bố cục hội họa sẽ thường được thực hiện trên một sự lặp lại khá là đều đặn các yếu tố đồng nhất về mặt thị giác:

• Một sự lặp lại các đường: đường thẳng, cong hay gãy khúc ... được đặt ít nhiều song song (hay theo hình rẻ quạt hoặc xoáy trôn ốc...).
• Một sự lặp lại về kích thước hay motip được bố trí ở các khoảng cách đều đặn theo chiều ngang hay dọc, nhìn nghiêng hay ngoằn ngoèo ...
• Một sự lặp lại về dấu hiệu hay các bề mặt được tô màu, được bố trí ở các khoảng cách đều nhau.
• Ở một vài họa sĩ (như Van Gogh chẳng hạn), nhịp điệu cũng nhạy cảm ở mức độ sơ đẳng nhất của sự thể hiện, mức độ của các vệt bút màu. Các nhát bút sẽ được sắp xếp thứ tự để tạo nhịp điệu cho chất liệu hội họa. Khi thì các nét màu theo cùng một hướng giống như thác chảy. Khi thì các nét bút tạo nên các lớp sẽ tự hiện ra hay quện vào nhau theo hình trôn ốc.
• Những sự lặp lại các đường, các hình thể hay các dấu hiệu có thể được thể hiện thành mảng màu phẳng và trên cùng một cảnh của hình ảnh, khi thì đi về chiều sâu, lúc đó ta sẽ cần tới hiệu quả phối cảnh được củng cố. Vậy thì ta sẽ có thể nói về một nhịp điệu đi từ mạnh dần đến yếu dần.

• Tùy theo hiệu quả mong muốn mà các đường và các motip sẽ được bố trí ở các khoảng cách đều nhau hay không. Tất cả mọi sự cách quãng trong việc bố trí đều đặn của các motip hay tất cả mọi sự đổi hướng (nhấn lệch của nhạc công) sẽ tạo ra một hòa âm mới, đồng điệu hay lủng cùng.
• Nhiều lần nhắc lại của hai yếu tố giống nhau, ở các khoảng cách đều đặn, sẽ gợi ra một nhịp điệu hai mặt. Lặp lại ba yếu tố giống nhau thì tạo ra nhịp điệu ba mặt v.v...
• Sự chiếu sáng cũng có thể được tạo ra từ nhịp điệu, khi bóng tối và ánh sáng luân phiên nhau với một sự đều đặn nào đó. Ví dụ, khi việc chiếu sáng được cung cấp bởi một nguồn sáng đặt ở đằng sau một bức mành sáo kiểu venise các vùng sáng luân phiên nhau với các vùng tối.

Bắt đầu từ cái mà sự vô tận của các bố cục có nhịp điệu có thể tưởng tượng. Khi thì hình ảnh sẽ tạo ra nhịp điệu trên toàn bộ bề mặt của nó, khi thì là từng phần. Đôi khi nhịp điệu sẽ được đưa ra bởi sự lặp lại đều đặn của một yếu tố mà thôi. Đôi khi lại bởi nhiều yếu tố tự nhiên khác nhau: các đường, các hình khối, các mảng màu ... được chồng lên nhau theo nhiều cách đa dạng.

Trong lĩnh vực này, người họa sĩ hội họa và họa sĩ tranh truyện có được sự tự do lớn hơn nhà nhiếp ảnh, vì họ có thể sắp xếp được nhịp điệu, để tạo ra nhịp điệu bề mặt của bức tranh theo ý muốn. Nhưng nó còn có cả ở trong thiên nhiên và trong các công trình của con người: các tòa kiến trúc, những hàng cây trồng ... số lượng của các hình có nhịp điệu một cách tự nhiên sẽ có thể đưa ra những hiệu quả thú vị. Khá thường xuyên, nhờ vào nhịp điệu được đặt vào hình ảnh của họ mà các nhà nhiếp ảnh sẽ tạo ra sự thú vị cho chủ đề vốn nguyên gốc không mấy ý nghĩa hoặc rất đời thường.