Nghệ Thuật Bố Cục và Khuôn Hình – 16

Trong tất cả các cách thức mà người họa sĩ dùng để tôn vinh những nét đặc trưng của chủ thể trong tranh, ta thấy rằng việc sử dụng hình học, sự đơn giản hóa các hình thể là thường hay được dùng nhất, ngoại trừ việc làm biến dạng các hình thể hay khuyếch đại chúng lên (xem chương 14). Tuy nhiên, trong một vài trường hợp, điều này vẫn tỏ ra còn thiếu và chỉ bằng cách so sánh hay tạo ra sự đối lập cố ý với một hình khác mà chủ thể mới bộc lộ được nét đặc trưng của mình hoặc diễn đạt được nét này một cách rõ nhất. Các thuật ngữ “so sánh” và “tương phản”, tuy vậy, lại nói đến hai thực tế rất khác biệt.

Các yếu tố so sánh

Việc dùng đến một yếu tố so sánh sẽ thường xuyên được khích lệ bởi nhu cầu bổ sung các thông tin liên quan đến chủ thể khi đó là một yếu tố vật chất: con người, đồ vật, tòa kiến trúc... mà kích thước và khối lượng có thể thay đổi một cách đáng kể. Đâu là kích thước chính xác? Đâu là các số đo, tỷ lệ, phạm vi, diện tích của nó?

Sự chuẩn xác chỉ có thể được đưa ra, với điều kiện đặt yếu tố đó vào mối tương quan với một yếu tố khác có các kích thước đã được biết trước đối với người xem và không bao giờ thay đổi tỷ lệ đáng kể. Tuy nhiên, hai yếu tố để so sánh này sẽ cần phải nằm trên cùng một lớp cảnh.

Ví dụ: một người có tầm vóc bé nhỏ sẽ chỉ bộc lộ kích thước bé nhỏ đó khi anh ta bị đặt đứng cạnh một người có kích thước bình thường.

Ngược lại, sẽ khác hẳn nếu hai người này được đặt trong phối cảnh hút mạnh vào chiều sâu, người này ở tiền cảnh, người kia ở đằng xa thì sẽ không thể xác định được ai là người bé nhỏ trong hai người này.

Những sự tương phản

Vậy là đôi khi mắt nhìn có nhu cầu đánh dấu để phán xét một cách khách quan bản chất của mọi thứ. Tuy nhiên, thường thì các họa sĩ tạo hình và họa sĩ vẽ tranh truyện hay nhà nhiếp ảnh sẽ phải đưa vào trong bố cục một yếu tố so sánh dùng để làm tăng giá trị của chủ thể chính và tôn vinh những đặc trưng cơ bản của nó bằng sự tương phản. Tùy trường hợp mà định số khả năng sẽ phải dự tính.

Những tương phản về tỷ lệ sẽ làm một hình khối có giá trị so với một khối khác: cái lớn đối lập với cái nhỏ, người béo làm cho người gầy gầy hơn..v.v... Ví dụ như sự đồ sộ của một tòa nhà sẽ tăng thêm nếu ta đưa vào dưới chân nó một hay nhiều người, nên khi ta nhìn lại thì tòa nhà này sẽ ấn tượng mạnh hơn hẳn. Cũng vậy, khi một hay nhiều người được dựng vào khuôn hình ở góc của hình ảnh sẽ làm nổi bật sự bất tận của một cảnh quan sa mạc mênh mông, hoang vắng.

Những tương phản hình thể: hình tròn sẽ làm tăng giá trị hình vuông đường ngoằn ngoèo sẽ làm nổi bật đường thẳng..v.v... Ví dụ như một hình có các đường cong điều hòa sẽ là quý hiếm nếu nó được các hình góc cạnh bao quanh hoặc ngược lại.

Những tương phản về chất: chất trơn nhẵn sẽ làm tăng giá trị cho chất sần sùi, chất thô ráp sẽ làm tăng giá trị của chất mịn mượt.

Những tương phản ở khoảng cách gần: người ta nói rằng những người đàn bà xinh xắn không muốn đi dạo với một chàng trai quá đẹp vì sợ bị trở thành “ưu tiên phụ” và sẽ chỉ làm cái bóng cho sự sáng chói của người kia. Đó là việc mà các họa sĩ làm khi phải lựa chọn một vật trang trí tương đối kém độc đáo hay trung tính để làm tăng giá trị bằng sự tương phản với cái áo chẽn thêu ren sang trọng hay chiếc áo dài kim tuyến của người mẫu.

Những tương phản màu sắc: một sắc xám sẽ có vẻ sáng hơn khi nó được so sánh với một sắc tối hơn, nhưng nó lại có vẻ tối đi nếu đối diện với một sắc sáng hơn. Một sắc màu mạnh sẽ bị mất đi giữa các sắc màu rực rỡ khác, nhưng nó sẽ nổi bật khi ở giữa các sắc màu trầm đục hơn. Cũng như vậy ta có thể sử dụng các tương phản sáng tối, đen trắng (họa sĩ tranh truyện tranh khắc và các nhà nhiếp ảnh thấy tương phản đen trắng thật tuyệt vời) các màu nóng đối lập với các sắc lạnh hơn..v.v...

Những tương phản trong bố cục có biết bao nhiêu sự đối lập trong một bố cục, các đường định hướng, các đường ngoằn ngoèo đối lập với các đường thẳng..v.v... Nhưng ta cũng có thể làm tăng giá trị một phần bố cục đặc biệt phức tạp (náo động, rườm rà, lộn xộn ...) bằng cách đối lập nó với một phần khác yên tĩnh hơn, ngay ngắn hơn.

Tất cả những cách này đều ổn với điều kiện là không gây ra một sự lầm lẫn khó chịu nào trong tinh thần của khán giả. Yếu tố so sánh không cần phải khẳng định về sự xuất hiện của nó với quá nhiều sức mạnh, làm hại tới chủ thể mà lẽ ra nó phải có nhiệm vụ góp phần làm tăng giá trị. Trên nguyên tắc, ta sẽ tự phải sắp xếp bố cục hay khuôn hình một cách gián tiếp sao cho yếu tố so sánh rõ ràng là thành phần phụ của chủ thể chính.